Trương Thị Kim Dung

* “Đệ nhất khảm tam khí”

Nghệ nhân Nguyễn Ngọc Trọng sinh ra trong dòng họ Nguyễn Ngọc (gốc làng gò đồng Đại Bái - Bắc Ninh, nổi tiếng lâu đời và độc quyền về đồ khảm tam khí) nên con cháu ra kinh thành “Rồng bay” sinh cơ lập nghiệp đã mang theo và phát huy nghề gia truyền. Tổ tiên ông từng có những sản phẩm “ngự dụng” cho triều đình Nhà Nguyễn ở Cố đô Huế và tham dự Hội chợ đấu xảo tại Pháp. Khi biết cầm đũa ăn cơm cũng là lúc cậu bé được các bậc cao niên rèn cặp tay từng thao tác làm việc từ đơn giản đến phức tạp để giờ đây hơn 60 năm trong nghề Nguyễn Ngọc Trọng đã đạt được đẳng cấp cao quý.

Hầu hết sản phẩm mỹ nghệ của Nghệ nhân Nguyễn Ngọc Trọng chủ yếu làm bằng tay rất kỳ công. Ông cho biết: “Khảm tam khí là nghệ thuật phối kết các loại kim loại quý như vàng, bạc trên đồ đồng. Đầu tiên vẽ mẫu phong cảnh, nhân vật, họa tiết trên sản phẩm đồng đúc rồi đục sâu các mẫu đó.

Tiếp theo là ghép hình vàng, bạc hoặc kim loại quý khác vào những mẫu đã đục nện búa cho chắc rồi mài, dũa, đánh bóng lên màu... sao cho sản phẩm sinh động vừa nổi bật vừa có chiều sâu về đường nét, mảng khối để trở thành tác phẩm nghệ thuật hoàn thiện như đã định... Khảm tam khí rất công phu, tốn rất nhiều thời gian, tâm lực và tiền của. Có khi hàng tháng, thậm chí hàng năm mới làm xong được một sản phẩm.”.

Đồ tam khí do nghệ nhân Nguyễn Ngọc Trọng chế tác được khách hàng ưa chuộng bởi vẻ đẹp thuần nhã, sang trọng với những đường chạm trổ trau chuốt, nét gò điêu luyện tinh xảo. Hơn nữa lại rất đa dạng, phong phú chủng loại, mẫu mã và không chỉ thể hiện được tài nghệ của người thợ giàu kinh nghiệm mà còn lắng đọng “hồn Việt”. Chính vì thế mỗi khi các vị lãnh đạo Việt Nam đi công tác nước ngoài, hoặc đón tiếp các nguyên thủ, phái đoàn quốc tế đến Việt Nam, Văn phòng Chủ tịch nước, Văn phòng Chính phủ... thường đặt Nghệ nhân Nguyễn Ngọc Trọng làm những sản phẩm lưu niệm đặc biệt. Những sản phẩm lưu niệm đặc biệt đó thường là tranh phong cảnh tiêu biểu của đất nước, con người Việt Nam như Vịnh Hạ Long, Khuê Văn Các, thiếu nữ Hà Nội mặc áo dài, lễ hội cổ truyền... chạm, khảm trên đĩa bạc, đĩa đồng, đường kính 30 – 45 cm. Hoặc là mặt trống đồng giả cổ, có khi lại là bộ đồ pha cà phê với ấm, tách bằng đồng tinh xảo - sản phẩm làm hoàn toàn thủ công!

Vào dịp lễ tết, các gia đình khá giả thường chọn đồ thờ “thiên niên vạn đại” là những chiếc mâm bồng, khay, đũa, bút, ấm chén, lư hương, đỉnh trầm, chân đèn, cây nến, đôi hạc, bát bửu, câu đối, tranh... chạm bạc, bịt bạc, nạm các kim loại quý hoặc rước đôi nghê, thửa chậu đồng cỡ đại để thả sen cảnh trước cửa ra vào, hoặc bày ở mảnh sân trước nhà vừa trang trí, vừa là “trấn” phong thủy. Khách nước ngoài lại rất chuộng những hộp đồ trang sức, bộ đồ pha trà, cà phê và tranh chạm đồng mạ bạc về đời sống sinh hoạt của con người Việt Nam (cấy lúa, kéo lưới, cưỡi ngựa, đua voi, đi chợ và phong cảnh thiên nhiên đất nước, nhất là những những danh lam thắng cảnh nổi tiếng của các vùng miền: chùa Một Cột, cầu Thê Húc, đền Ngọc Sơn, Tháp Rùa, Văn Miếu – Quốc tử giám, Ô Quan Chưởng, cầu Long Biên (Hà Nội), hát Quan Họ (Bắc Ninh), vịnh Hạ Long (Quảng Ninh), cố đô Huế...

Để đáp ứng nhu cầu luôn đổi mới và sáng tạo của thời đại hội nhập - phát triển, Nghệ nhân Nguyễn Ngọc Trọng đã phát huy được những tinh tuý nghề nghiệp của tổ tiên dòng họ, nâng nghệ thuật khảm tam khí, ngũ khí Việt Nam lên một tầm cao mới, đặc sắc hơn, phong phú hơn với chất liệu tre, trúc, đá, sơn mài...

* Trang sức phái đẹp lên ngôi

Những năm 50 của thế kỷ trước, khi mới chỉ là cậu bé 10-12 tuổi, ông Trọng đã cùng hai người anh đi làm thuê cho các của hàng tư nhân. Khi hòa bình lập lại, ông làm việc ở Hợp tác xã Tinh Hoa, sau đó là Công ty xuất nhập khẩu thủ công mỹ nghệ Artexport, nơi hội tụ rất nhiều người thợ tài năng của các làng nghề nổi tiếng như Đồng Xâm, Châu Khê, Đại Bái. Chính trong thời gian này, ông đã học tập được nhiều “chiêu thức” độc đáo của các làng nghề, các bậc thày nổi tiếng làm phong phú thêm kiến thức nghề nghiệp của mình trong lĩnh chạm bạc đồ trang sức.

Những mệnh phụ phu nhân, thiếu nữ Hà thành muốn thửa riêng đôi hoa tai, nhẫn, vòng, kiềng trơn hoặc chạm nổi, khắc chìm hình Rồng - Phượng, hoa Mai, gióng Trúc, sóng nước... làm “đồ gia bảo” thường đến tận nhà Nghệ nhân Nguyễn Ngọc Trọng chọn lựa. Đồ trang sức bằng bạc khảm ngà voi, sừng, ngọc trai, cửu khổng (một loại sinh vật biển có vỏ cứng màu xanh biếc, óng ánh sắc cầu vồng hơn vỏ con trai) ... có đến hàng trăm kiểu dáng khác nhau, chỉ mới ngắm nhìn đã thấy “sướng mắt” huống chi trang điểm lại càng xinh đẹp duyên dáng.

Đồ chạm bạc, tam khí của dòng tộc Nguyễn Ngọc không những đảm bảo chất lượng cao mà giá cả lại phải chăng và đã trở thành mặt hàng quen thuộc được phép bán ở Mỹ, Italia, Pháp, Úc, Lào, Thái Lan....

Để chinh phục những thị trường giàu tiềm năng những cũng rất “khó tính” ấy, Nghệ nhân Nguyễn Ngọc Trọng đã phải vượt qua hàng loạt thử thách: “Làm hàng xuất khẩu không dễ vì qua cửa khẩu phải có cam kết, kiểm dịch. Ngoài đảm bảo khâu chế tác, thì tỉ lệ bạc nõn đăng ký là 98% thì phải đúng 98%, chứ 97 - 96% thì... đừng hòng qua cửa khẩu. Nếu gắn với bất kỳ vật liệu khác như các loại sừng, xà cừ... phải qua khâu kiểm nghiệm không có dịch bệnh, không ô nhiễm, người đeo không bị tác dụng phụ. Ngay con cửu khổng lấy ở biển lên, cẩn khảm trong sản phẩm cũng phải đảm bảo tiêu chuẩn vệ sinh. Và sản phẩm của dòng họ Nguyễn Ngọc đều đáp ứng được những tiêu chuẩn ngặt nghèo này” – ông tâm sự.

* Vinh danh truyền thống

Hơn 60 năm lao động, sáng tạo không ngừng trong lĩnh vực khảm tam khí, chạm bạc Nghệ nhân Nguyễn Ngọc Trọng đã nhận được 7 huy chương vàng, nhiều bằng khen, giấy khen của Nhà nước và các tổ chức quốc tế trao tặng. Các mẫu hàng của ông luôn có mặt trong các kỳ hội chợ, triển lãm thủ công, mỹ nghệ trong và ngoài nước. Tại Hội chợ toàn quốc 1986, ông giành được ba Huy chương Vàng cho bộ cà phê chạm bạc - quai sừng, khay sơn mài;, bộ ấm trà nạm bạc trên gốm sứ men cổ; bộ nậm rượu còn nguyên nốt búa.

Năm 1994, tại Hội chợ Thủ công mỹ nghệ toàn quốc, sản phẩm đỉnh đồng khảm tam khí, tượng Phật Bà khảm tam khí, tranh chạm đồng bốn tố nữ chơi nhạc đều đoạt huy chương vàng. Tại Tuần lễ Văn hóa Hà Nội - thành phố Toulouse, Pháp 2007, tác phẩm cồng chiêng với đường kính 0,80m treo trên giá gỗ cao 1,60x1,30m làm từ đồng thau và mặt trống đồng Ngọc Lũ của ông đã được chọn để gióng lên trong lễ khai mạc.

Ở tuổi “xưa nay hiếm” Nghệ nhân Nguyễn Ngọc Trọng vẫn say mê, miệt mài sáng tạo và tự hào là đã có “truyền nhân” là cậu con trai thứ của ông đã quyết tâm theo cha gìn giữ nghề Tổ.