Lê Hoài Nam

Tôi quen chị Bùi Thị Kim Thư trong một một cuộc tọa đàm văn học nho nhỏ; người ta tổ chức giới thiệu cuốn sách văn học mạng có tên là Tình Blog. Quan sát dung mạo người đàn bà ở độ tuổi U60, dáng đi điệu đứng đã có vẻ chậm chạp, tôi nghĩ, hẳn chị cũng giống như nhiều viên chức đã nghỉ hưu, có chút hẫng hụt nào đó trong nếp sinh hoạt nên mới tìm đến những chốn hội hè, thơ phú cho khuây khỏa, đỡ bị mất thăng bằng? Nhưng khi tôi đọc cuốn Tình Blog, trong đó in bài thơ Vợ ơi, anh yêu em của tác giả Hồ Minh Quang viết tặng vợ là Bùi Thị Kim Thư, tôi mới hiểu ra rằng chị đến đây còn vì người chồng quá cố của chị có thơ trong tập sách.

Thế rồi ít ngày sau tôi gặp Kim Thư trên đường Trần Cung mới biết nhà chị cách nhà tôi chỉ khoảng hai cây số. Từ đó thỉnh thoảng chúng tôi ghé qua nhà thăm nhau hoặc gọi điện trao đổi mấy câu xã giao như tất cả những chuyện quen nhau bình thường trên đường đời. Cho đến một hôm, Bùi Thị Kim Thư bảo chị đang viết một cuốn hồi ký, sắp xong, muốn nhờ tôi đọc và góp ý. Ít ngày sau, tôi nhận được bản thảo chị đưa, có tựa đề là Nước mắt và nụ cười. Thoạt đầu tôi hơi ái ngại vì thấy tập bản thảo dày quá mà mình thì thời gian luôn thiếu. Nhưng khi đọc được khoảng mười trang là tôi bị cuốn hút. Bùi Thị Kim Thư kể về cuộc đời mình, nhưng xoay quanh con người chị là bao nhiêu cuộc đời khác, bao nhiêu trạng huống, cảnh vật đan xen với nhau; cảnh huống nào cũng đặc sắc, cảnh vật nào cũng ấn tượng, mà người đọc không thể bỏ qua. Với một trí nhớ khá đặc biệt của tác giả, cuốn sách như một cuốn phim tư liệu, có nhiều đoạn như phim truyện, tái hiện một thời không dễ quên của đất nước. Bom đạn giặc Mỹ đánh phá Hà Nội thế nào. Sinh viên học ở nơi sơ tán ra sao. Kim Thư mô tả rất sinh động. Rồi cuộc sống của những trí thức làm việc ở thủ đô trong những thập kỷ 70 - 80 thế nào? Có những cảnh đời khiến người ta không khỏi bùi ngùi khi chế độ bao cấp đã phơi lộ hết cái mặt trái của nó, làm cho cuộc sống vô cùng khó khăn, không hiếm khi bị đẩy vào hoàn cảnh dở khóc dở cười.

Hiện nay trong xã hội có khá nhiều người viết hồi ký; cũng là điều dễ hiểu bởi đất nước ta vừa trải qua một giai đoạn lịch sử với rất nhiều sự kiện. Mỗi cuộc đời cũng có không ít điều để kể, lưu lại bằng giấy trắng mực đen cho đời sau ghi nhớ. Cố nhiên, cũng không phải không có những người mượn hồi ký để đánh bóng tên tuổi mình. Nhưng với hồi ký Nước mắt và nụ cười, Bùi Thị Kim Thư tránh được căn bệnh đó bằng một lối kể chuyện rất trung thực, khách quan. Chỉ riêng gia đình Bùi Thị Kim Thư đã có bao nhiêu chuyện. Có chuyện trữ tình đằm thắm. Có chuyện đầy kịch tính, dư thừa chất tiểu thuyết. Kim Thư tốt nghiệp khoa Toán - Đại học Tổng hợp Hà Nội khóa 9 (1964 – 1968). Rồi ra làm việc ở các cơ quan khoa học nhiều năm cho đến khi về hưu. Mang cái nhãn quan của một người phụ nữ vừa có học vấn vừa có những trải nghiệm nên chuyện nào chị kể cũng hay, cũng hấp dẫn, nếu không mang một ý nghĩa xã hội thì cũng mang một giá trị nhân văn. Kim Thư cứ thật thà kể. Không ít những chuyện gây ấn tượng mạnh, đến độ ám ảnh khó quên. Có chuyện Bùi Thị Kim Thư kể rất bình thản mà vẫn khiến tôi cười ra nước mắt. Chẳng hạn như chuyện về cái “nguồn gốc” gia đình tiểu tư sản trở thành một cái ách đeo đẳng suốt tuổi thơ và tuổi thanh xuân của chị. Nhưng con người Bùi Thị Kim Thư hay và lớn ở chỗ, chị không tự ái, càng không bao giờ có một chút biểu hiện chán nản hay bất mãn. Càng bị định kiến, Thư càng làm việc thật tốt, cống hiến thật nhiều, và nhân cách thì luôn cao thượng, tỏa sáng. Thư có thể từ chối cái chức trưởng phòng, sự từ chối thành thật, phù hợp với tâm lý không ham hố quyền lực ở chị, nhưng công việc chuyên môn được giao thì không bao giờ chị từ nan. Những cảnh cứ bước lên xe ô tô là say vật vã, nôn thốc tháo, nhưng chị luôn biết kìm nén mọi mệt nhọc để cùng anh em cơ quan đi ra khỏi thủ đô, đến với những vùng đất xa xôi, mang ánh sáng tri thức - khoa học đến với người dân. Rồi không ít ngày đêm chị nén cơn đau đầu hành hạ, làm việc quên mình để có một thành quả khoa học hữu ích, chiếm được niềm tin yêu của bạn bè đồng nghiệp.

Chuyện về tình yêu, tình vợ chồng của Bùi Thị Kim Thư cũng thật xúc động. Thư và Quang đến với nhau, yêu nhau từ thủa còn là sinh viên cùng lớp. Đây là cuộc tình duy nhất trong cuộc đời cả hai con người này. Họ đã duy trì, vun đắp và tôn vinh nó nên vẻ đẹp của nó vẫn lấp lánh đến tận lúc họ đã có với nhau ba mặt con. Và chừng như nó rất ứng nghiệm với quy luật âm dương, bù trừ trong Kinh Dịch: hạnh phúc lớn thường đi kèm với đau khổ lớn! Cặp vợ chồng trí thức này giỏi về khoa học kĩ thuật nhưng lại khá khờ khạo trong chuyện cơm áo gạo tiền! Cứ mải mê làm chuyện môn, cho đến lúc nhìn ra thấy bạn bè nhờ công cuộc đổi mới mà “lên đời” cả, còn mình thì vẫn chưa thoát khỏi cái nếp sống “ngoan đạo”, trông chờ tất cả vào nhà nước, một “quán tính” của gia đình viên chức thời bao cấp; thế là ông chủ gia đình - trung tá, tiến sĩ Hồ Minh Quang - tạm gác khoa học, quyết định sang châu Âu làm ăn một chuyến với hy vọng đổi đời. Nhưng thật không may, anh đang làm ăn có triển vọng thì gặp một tai họa, về cõi với tiên tổ. Từ đó, Bùi Thị Kim Thư, một bên vai gánh việc cơ quan, một bên vai gánh cái gia đình với ba mặt con và người mẹ già. Nhiều phen gánh trên vai quá nặng khiến chị muốn gục ngã, nhưng vì thương con, chị lại gắng đứng lên mà đi tiếp. Kim Thư là một tấm gương sáng về nghị lực cho các con. Ba đứa con của chị học rất giỏi, có ý chí cao, sau này đều nối gót cha mẹ, trở thành những trí thức trẻ làm việc hữu ích cho xã hội. Họ rất yêu thương mẹ, luôn tìm mọi cách để làm cho cái gánh trên vai mẹ mình đỡ nặng.

Nhiều trường đoạn trong truyện ký Nước mắt và nụ cười, là cuộc đời thật nhưng nhiều kịch tính, đậm tính điển hình như tiểu thuyết. Nếu Bùi Thị Kim Thư có “máu sáng tác” cuốn truyện ký này có thể trở thành một tiểu thuyết hay. Đấy là tôi giả dụ thế, chứ để nguyện là thể loại hồi ký vẫn đắc địa hơn, bởi thể loại này nó cho phép tác giả ghi chép lại tất cả những gì mình tâm đắc mà không quá câu nệ về nghệ thuật dựng chuyện và tính cấu trúc của văn phong như thể loại tiểu thuyết. Và những điều Kim Thư ghi chép, theo thiển nghĩ của tôi, nhiều năm sau người đọc vẫn còn thấy rất hữu ích. Theo tôi nó Mặn mòi nước mắt, dư vang nụ cười. Và tôi đã “tiến cử” đứa con tinh thần này của Bùi Thị Kim Thư cho Nhà xuất bản Hội Nhà văn.

Tôi thành thực chúc mừng Bùi Thị Kim Thư về cuốn hồi ký dầy dặn, với 705 trang, rất có sức nặng vừa ra mắt bạn đọc vào đầu xuân 2012 này.

                            Hà Nội, mùa xuân năm 2012